ΑΝΔΡΟΜΟΝΑΣΤΗΡΟ

Η μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, γνωστή ευρέως με την επωνυμία «Ανδρομονάστηρο», βρίσκεται νοτιοανατολικά του οικισμού των Πετραλώνων, σε απόσταση μερικών χιλιομέτρων από την Αρχαία Μεσσήνη, εντός κατάφυτης ρεματιάς ιδιαίτερου φυσικού κάλλους.

Πρόκειται για το εντυπωσιακότερο μοναστηριακό συγκρότημα της μεσσηνιακής υπαίθρου και ένα από τα ωραιότερα της Πελοποννήσου, τα κτηριακά κατάλοιπα του οποίου μαρτυρούν την ακμή που γνώρισε κατά τη μακραίωνη ιστορία του. Λόγω της πολυετούς εγκατάλειψής του, το συγκρότημα παρέμεινε αναλλοίωτο από αυθαίρετες νεωτερικές επεμβάσεις, διατηρώντας πλήθος αυθεντικών στοιχείων, πολύτιμων για τη μελέτη της εξέλιξης της μοναστηριακής αρχιτεκτονικής.

Η μονή, φρουριακού χαρακτήρα, με κτήρια διαφορετικών περιόδων και ποικίλων χρήσεων, έχει σε κάτοψη ακανόνιστο τετράπλευρο σχήμα και υψώνεται σε τεχνητό εν μέρει πλάτωμα με κλίση από δυτικά προς ανατολικά. Στα νοτιοανατολικά δεσπόζει το καθολικό, αφιερωμένο στη δεσποτική εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, κτισμένο επάνω σε πηγή με πόσιμο νερό. Το συγκρότημα περιλαμβάνει στα βόρεια την τράπεζα και τον εφαπτόμενο σε αυτήν πύργο, το μαγκιπείο και μία διώροφη πτέρυγα με χώρους ποικίλων χρήσεων, όπου ανοίγεται μέσω διαβατικού η κεντρική είσοδος της μονής. Στα δυτικά αναπτύσσεται μία ακόμη διώροφη πτέρυγα, στο ισόγειο της οποίας διαμορφώνονται αποθήκες, στάβλοι και πατητήρι και στον όροφο κελιά για τη διαμονή των μοναχών και το συνοδικό. Στο νότιο πέρας της δυτικής πτέρυγας δεσπόζει τριώροφος πύργος, που ταυτίζεται με το ηγουμενείο της μονής. Λιθόκτιστος περίβολος οριοθετεί τη μονή στα νότια και ανατολικά.

Η πολυετής εγκατάλειψη της μονής είχε επιδεινώσει την κατάσταση διατήρησης του συγκροτήματος. Τα σοβαρότερα δομοστατικά προβλήματα αντιμετώπιζε η αρχική τράπεζα της μονής και εφαπτόμενος σε αυτήν πύργος, που κινδύνευαν άμεσα με συνολική κατάρρευση. Οι τοιχογραφίες του καθολικού είχαν επίσης καλυφθεί σχεδόν στο σύνολό τους από νεωτερικά ασβεστώματα. Ασβεστωμένες και επιχρισμένες ήταν οι εσωτερικές επιφάνειες των παρεκκλησίων, του νάρθηκα και του εξωνάρθηκα, καθώς και τα τμήματα της βυζαντινής τοιχοποιίας εξωτερικά και εσωτερικά.

Η αναστήλωση του συγκροτήματος υλοποιήθηκε με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας και περιλάμβανε δυο έργα. Το πρώτο με τίτλο «Αποκατάσταση τμήματος κτιριακού συγκροτήματος Ι.Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Ανδρομονάστηρο)» και προϋπολογισμό 800.000 ευρώ ξεκίνησε τον Μάιο του 2011. Το δεύτερο, με τίτλο «Αποκατάσταση δυτικής πτέρυγας και διαβατικού Ι.Μ. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος (Ανδρομονάστηρο)» με προϋπολογισμό 1.150.000 ευρώ ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 2013. Τα έργα εντάχθηκαν στον άξονα προτεραιότητας «08-Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής Πελοποννήσου» του Ε.Π. Δυτικής Ελλάδας – Πελοποννήσου – Ιονίων Νήσων 2007-2013. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν τον Δεκέμβριο του 2015.

 

Ιστορική αναδρομή

Ο ακριβής χρόνος ίδρυσης του Ανδρομονάστηρου παραμένει αβέβαιος, λόγω της έλλειψης σχετικών ιστορικών ή επιγραφικών μαρτυριών. Η παράδοση παραδίδει ως πρώτο κτήτορα της μονής τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β΄ Παλαιολόγο (1282-1328), χωρίς ωστόσο κάτι τέτοιο να βασίζεται σε ιστορικά στοιχεία. Ο αρχικός πυρήνας του συγκροτήματος, που περιλαμβάνει το καθολικό και την πρώτη οικοδομική φάση της τράπεζας, μπορεί να χρονολογηθεί, βάσει κατασκευαστικών και μορφολογικών κριτηρίων, στην δέκατη τρίτη εκατονταετία. Η τουρκική κατάκτηση της Πελοποννήσου, στα μέσα του 15ου αιώνα, φαίνεται πως προκάλεσε τη διάλυση και την επακόλουθη ερήμωση της μονής.

Σε σιγίλλιο του 1612, που εκδόθηκε από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Νεόφυτο Β΄, αναφέρεται ότι, λίγα χρόνια πριν, και με πρωτοβουλία και χορηγία του ιερομόναχου Ανθίμου από τα Κύθηρα, μοναχού της παλαιάς μονής του Βουλκάνου -της επωνομαζόμενης και Παναγίας της Επανωκαστριτίσσης- ανακαινίσθηκε και επανδρώθηκε η διαλυμένη σταυροπηγιακή μονή των βυζαντινών χρόνων «ἐν τῇ τοποθεσίᾳ τοῦ Ἠλιοῦ», που ταυτίζεται βάσιμα με το Ανδρομονάστηρο. Το ανακαινισμένο μοναστήρι έγινε και πάλι σταυροπηγιακό και προσαρτήθηκε ως μετόχι στην παλαιά μονή Βουλκάνου. Λίγο αργότερα, σε απογραφή της μοναστηριακής περιουσίας της επισκοπής Ανδρούσας που συντάχθηκε από τον επίσκοπο Παρθένιο κατά την περίοδο της Β΄ Ενετοκρατίας (1699), γίνεται εκτενής αναφορά στη μονή και στα περιουσιακά της στοιχεία.

Πολύτιμες πληροφορίες για μία ακόμη σημαντική οικοδομική φάση του Ανδρομονάστηρου παρέχει μαρμάρινη κτητορική επιγραφή, τοποθετημένη εντός ορθογώνιου αψιδώματος πάνω από τη μοναδική είσοδο στον μεγάλο νοτιοδυτικό πύργο, που αναφέρει τα εξής: «Γρώσι(α) χ(ι)λ(ιάδες) 2 κ(αὶ) ἀκόμα 500. 1753 ἐν μηνὶ Μαΐῳ 10 ἀνακαινίσθησαν ὁ πύργος κ(αὶ) τὰ κελία μὲ τὸ χαγιάτη παρὰ Θεοδοσίου Ἀνδρούσης ἡγούμενος Ἠσαΐας Μαϊστόρων Παναγιώτου καὶ Γεωργίου Τόκα». Η επιγραφή αυτή είχε αφαιρεθεί τη δεκαετία του 1960 από τον μητροπολίτη Μεσσηνίας Χρυσόστομο Θέμελη και φυλασσόταν στο συνοδικό μέγαρο της μητροπόλεως Μεσσηνίας. Μετά το πέρας των αναστηλωτικών εργασιών επανατοποθετήθηκε στην αρχική της θέση.

Κατά τα Ορλωφικά, το 1770, το Ανδρομονάστηρο φαίνεται ότι υπέστη εκτεταμένες καταστροφές. Το 1785 και προκειμένου να ανακοπεί η φθίνουσα πορεία της μονής, αφιερώθηκε, ως μετόχι, στο φημισμένο μοναστήρι της Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά, όπως πιστοποιεί συνοδικό γράμμα του Οικουμενικού Πατριάρχη Προκοπίου Πελεκάση. Το 1929 η μονή Σινά πούλησε το συγκρότημα στον ιδιώτη Δημήτριο Κατσάρα, ο οποίος το 1962 με συμβολαιογραφική πράξη το παραχώρησε εκ νέου στη μονή Βουλκάνου. Οι τελευταίες, μεγάλης κλίμακας, εργασίες στον χώρο χρονολογούνται πιθανόν στα τέλη του 19ου αιώνα. Σήμερα η διαλυμένη μονή εξαρτάται ακόμη ως μετόχι από τη γειτονική μονή Βουλκάνου.