Στο νοτιότερο άκρο της Πελοποννήσου, ένας τόπος ιδιόμορφος αποκαλύπτεται στον επισκέπτη: η χερσόνησος της Μάνης, με τις ποικιλόμορφες εναλλαγές εικόνων και τοπίων. Από τους ελαιώνες και τα δάση του Ταΰγετου στο βορειοδυτικό μεσσηνιακό τμήμα (Έξω Μάνη) μέχρι την βραχώδη, τραχιά γη του λακωνικού νότου (Μέσα και Κάτω Μάνη) αλλά και τα εύφορα εδάφη γύρω από το Γύθειο. Περιδιαβαίνοντας ο επισκέπτης τα λιθόστρωτα καλντερίμια της υπαίθρου και των οικισμών της Μάνης, πραγματοποιεί ταυτόχρονα ένα πραγματικό ταξίδι στον τόπο και ένα φανταστικό στο χρόνο.

Το πλήθος των μανιάτικων οικισμών καταδεικνύει την περίεργη έλξη που άσκησε αυτή η στερημένη σε φυσικούς πόρους περιοχή, λειτουργώντας άλλοτε ως καταφύγιο σε καιρούς δύσκολους αλλά και ως ορμητήριο σε εποχές ακμής.

Η χερσόνησος κατοικείται ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους, αν και η σημερινή φυσιογνωμία της καθορίζεται από το 17ο αι και μετά. Σημαντικά στοιχεία σώζονται και για τη Μάνη της βυζαντινής εποχής, στην οποία ανάγονται πλήθος ερειπωμένων σήμερα αγροτικών οικισμών, με την εντυπωσιακή μεγαλιθική τοιχοποιία καθώς και κάστρα, έδρα πιθανώς εκπροσώπων της κεντρικής εξουσίας.

Ο επισκέπτης, ξεπερνώντας την επιβλητική πρώτη εικόνα που του προσφέρει το μανιάτικο τοπίο και περιηγούμενος στους οικισμούς και στην ύπαιθρο χώρα της χερσονήσου, εντυπωσιάζεται από το πλήθος των εκκλησιών. Ο χώρος της εκκλησίας, τόπος λατρείας και ψυχικής ανάτασης, αποτελεί ζωντανό κύτταρο, σημείο αναφοράς της ανθρώπινης κοινότητας στην προσπάθεια της να προσεγγίσει το θείο και να επικοινωνήσει με το συνάνθρωπο.

ΚΑΜΠΟΣ

Ο ναός των Αγίων Θεοδώρων διακοσμείται με βυζαντινά γλυπτά αλλά και τοιχογραφίες του 1760, αντιπροσωπευτικές της τοπικής λαϊκής ζωγραφικής. Στις παρυφές του οικισμού υψώνεται σε έναν εντυπωσιακό βράχο η μικρότερη σταυρεπίστεγη εκκλησία της Πελοποννήσου, αφιερωμένη στον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο (Άι Γιαννάκης) με τοιχογραφίες του 13ου και 14ου αιώνα.

ΖΑΡΝΑΤΑ

Το κάστρο της Ζαρνάτας κτίστηκε στα ερείπια της ακρόπολης της αρχαίας Γερήνιας πιθανώς κατά την όψιμη παλαιολόγεια περίοδο (15ος αι.) για τον αποτελεσματικότερο έλεγχο της Μανιάτης χερσονήσου. Η σημερινή του μορφή οφείλεται σε ευρεία ανακατασκευή του κατά τον 17ο αιώνα. Εντός του κάστρου βρίσκονται οι μεταβυζαντινοί ναοί της Ζωοδόχου Πηγής και του Αγίου Νικολάου με ενδιαφέρουσες τοιχογραφίες του 17ου και 18ου αιώνα.

ΚΑΡΔΑΜΥΛΗ

 Στην Πάνω Καρδαμύλη δεσπόζει το οχυρό συγκρότημα των Μούρτζινων-Τρουπάκηδων, στους χώρους του οποίου φιλοξενείται ένας από τους σταθμούς του Δικτύου Μουσείων Μάνης. Στον ίδιο λόφο σώζονται και άλλα πυργόσπιτα που σηματοδοτούν την ανάπτυξη του γένους των Τρουπάκηδων-Παλαιολόγων και την επέκταση του οικισμού κατά τον 18ο αιώνα.  Στο παράκτιο τμήμα της Καρδαμύλης νεοκλασικές οικίες και εμπορικά καταστήματα συνθέτουν ένα σύνολο αρχιτεκτονικής του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, σπάνιο για την περιοχή. Στην περιφέρεια του οικισμού, οι μονές Καράβελη, Φανερωμένης και Αγίας Σοφίας εντυπωσιάζουν με την εξαίρετη αρχιτεκτονική τους.

​

​

ΠΡΑΣΤΕΙΟ

​

 Ο οικισμός στο μεγαλύτερο μέρος του διασώζει τη βυζαντινή του μορφή, με στενά δρομάκια, πυργόσπιτα, πύργους και πάνω από τριάντα μικρές οικογενειακές εκκλησίες, που χρονολογούνται κυρίως στον 18ο αιώνα. Ξεχωρίζει ο βυζαντινός ναός του Αγίου Νικολάου με τοιχογραφίες των μέσων του 18ου αιώνα. Στη βυζαντινή περίοδο ανάγονται επίσης το πρόσφατα αναστηλωμένο παλαιό καθολικό της μονής των Αγίων Θεοδώρων, ο μικρός ναός του Αγίου Σώστη και ναός του Αγίου Κωνσταντίνου.

​

Ο ενοριακός ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου διαθέτει εντυπωσιακό κωδωνοστάσιο (19ος αι.), ενώ το νεότερο καθολικό των Αγίων Θεοδώρων αποτελεί εξαίρετο δείγμα της τοπικής αρχιτεκτονικής των αρχών του 17ου αιώνα, κτισμένο με αριστοτεχνικά λαξευμένους πωρόλιθους. Οι εκκλησίες και τα σπίτια του οικισμού είναι κατασκευασμένα επίσης από πωρόλιθο, υλικό που προμήθευε και ακόμη προμηθεύει σε αφθονία το λατομείο του οικισμού.

ΣΤΟΥΠΑ

​

Στον λόφο που υψώνεται πίσω από τον κολπίσκο της Στούπας σώζονται λιγοστά κατάλοιπα του κάστρου που ίδρυσε λίγο πριν το 1250 ο ηγεμόνας του πριγκιπάτου της Αχαΐας Γουλιέλμος Βιλλεαρδουΐνος . Χτισμένο σε πλάτωμα που σχηματίζεται στην κορυφή του λόφου που καταλάμβανε η ακρόπολη του αρχαίου Λεύκτρου, το μεσαιωνικό οχυρό, γνωστό με την επωνυμία Beaufort (Ωραιόκαστρο), επόπτευε την παράκτια ζώνη της μεσσηνιακής Μάνης και τα ορεινά περάσματα που διέσχιζαν τον Ταΰγετο. Σε μικρή απόσταση από το κάστρο, στα αριστερά του δρόμου που συνδέει τη Στούπα με το Νεοχώρι, τον Πύργο και την Καστάνια, σώζεται ανάμεσα στα ελαιόδεντρα ο μικρός βυζαντινός ναός του Αγίου Βασιλείου.

​

ΚΑΣΤΑΝΙΑ

Kαλά προφυλαγμένο σε μία κοιλάδα των νοτιοδυτικών προβούνων του Ταϋγέτου, η Καστάνια είναι το χωριό με τις περισσότερες βυζαντινές εκκλησίες στη Μάνη, που διατηρεί ευδιάκριτο ακόμα τον μεσαιωνικό του χαρακτήρα. Ξεχωρίζουν οι ναοί του Αγίου Πέτρου, του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου, του Ταξιάρχη (Άη Στράτηγου), του Αγίου Νικολάου «στης Μαρούλενας», της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και του Αγίου Νικολάου Τρικάμπανου, που κοσμούνται με τοιχογραφίες του 12ου, 13ου και 14ου αιώνα. Στα μεταβυζαντινά χρόνια υπήρξε η έδρα του καπετάνιου Κωνσταντή Δουράκη, ο πύργος δεσπόζει μετά την πρόσφατη αναστήλωσή του στην κεντρική πλατεία του οικισμού. Τα τελευταία χρόνια πραγματοποιήθηκαν εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης στα περισσότερα βυζαντινά μνημεία του χωριού με τη γενναιόδωρη χορηγία του Θανάση και της Μαρίνας Μαρτίνου. Οι εργασίες αποκατάστασης στον ναό του Αγίου Πέτρου απέσπασαν το Βραβείο Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Πολιτιστική Κληρονομιά/ Βραβείο Europa Nostra 2016.

​

ΜΗΛΙΑ

Από τους πέντε συνοικισμούς που συναπαρτίζουν τη Μηλιά καλύτερα διατηρούνται η Κάτω Χώρα, τα Φαγκριάνικα και τα Ξανθιάνικα. Στις δύο τελευταίες περιπτώσεις οι ενοριακοί ναοί της Μεταμορφώσεως και της Κοιμήσεως αντίστοιχα ανάγονται στην ύστερη βυζαντινή περίοδο, με μεταγενέστερες επεκτάσεις και μετασκευές. Στον ναό του Αγίου Νικολάου Κάτω Χώρας διατηρείται μαρμάρινη αγία τράπεζα, το μοναδικό έως τώρα ενυπόγραφο έργο του φημισμένου μαρμαρά Νικήτα «εκ χώρας Μαΐνης» (τέλη 11ου αι.).

ΠΛΑΤΣΑ

Ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς της περιοχής, έδρα επισκοπής στα μεταβυζαντινή χρόνια. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου «στα Δύο Πηγάδια», αρχικά απλός τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος, ανάγεται στον 12ο αιώνα και πιθανώς κτίστηκε από το ίδιο οικοδομικό συνεργείου που κατασκεύασε την εκκλησία του Αγίου Πέτρου στην Καστάνια. Εντός του οικισμού εντυπωσιάζει επίσης με τον πλούσιο κεραμοπλαστικό του διάκοσμο ο κομψός σταυρεπίστεγος ναός της Αγίας Παρασκευής, που χρονολογείται με επιγραφή στο 1412. Αξιόλογα βυζαντινά γλυπτά κοσμούν το εσωτερικό της μεταβυζαντινής εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη στην ομώνυμη πλατεία του οικισμού.

ΚΑΜΠΙΝΑΡΙ ΠΛΑΤΣΑΣ, Ι.Ν. ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Η πρώτη φάση ανέγερσης του ναού, στον πυρήνα του οποίου φαίνεται ότι έχει ενσωματώθει ένα κτήριο ρωμαϊκών χρόνων, ανάγεται στον 9ο-10 αι. Το 1337/38 ο ναός ανακαινίστηκε ευρέως από τον "Τζαούσιο του Δρόγγου των Μελιγγών" Κωνσταντίνο Σπάνη. Στο εσωτερικό του σώζονται εξαιρετικής ποιότητας τοιχογραφίες και αρχιτεκτονικά γλυπτά, που συντηρήθηκαν και στερεώθηκαν πρόσφατα. Ο ζωγραφικός διάκοσμος του 1337/38 συνιστά ένα από τα καλύτερα σωζόμενα έργα τέχνης της παλαιολόγειας περιόδου στην Πελοπόννησο, ενώ οι καλλιτέχνες που τον διλοτέχνθησαν ήρθαν πιθανώς από τον Μυστρά ή την Κωσνταντινούπολη.

​

​

​

ΝΟΜΙΤΣΙ - ΘΑΛΑΜΕΣ

Η παρουσία σημαντικών βυζαντινών εκκλησιών επί του κύριου οδικού άξονα μεταξύ Νομιτσίου και Θαλαμών, ο οποίος από την αρχαιότητα συνέδεε τη Μέσα με την Έξω Μάνη τεκμηριώνει την ακμή που γνώρισε η περιοχή κατά τη μεσαιωνική περίοδο. Ο ναός των Αγίων Αναργύρων στη θέση Κούμανι (ή Κούμανη) με τον εντυπωσιακό του τρούλο, σώζει τοιχογραφίες τριών φάσεων, του 10ου-11ου, του 14ου και του 18ου αιώνα. Ο ναός της Μεταμορφώσεως, στο κοιμητήριο που βρίσκεται λίγα μέτρα νοτιότερα, αναστηλώθηκε πρόσφατα. Νεότερα στοιχεία υποδεικνύουν τη χρονολόγησή του στα τέλη του 12ου ή στις αρχές του 13ου αιώνα. Στις Θαλάμες στα βυζαντινά χρόνια ανάγονται επίσης οι ναοί του Προφήτη Ηλία και του Αγίου Βασιλείου που διακοσμούνται με αξιόλογες τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.

​

ΛΑΓΚΑΔΑ

Στην πλατεία του συνοικισμού Μπλουτσιάνικα υψώνεται ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Πρόκειται για  τον σημαντικότερο ναό της παλαιολόγειας περιόδου (τέλη 14ου αι.) στη Μάνη, ο οποίος διακρίνεται για τον πλούσιο κεραμοπλαστικό του διάκοσμο. Στα δυτικά του ναού υψώνεται ένα κομψό κωδωνοστάσιο βυζαντινών χρόνων. Στην αρχιτεκτονική του αναμιγνύονται στοιχεία από τη βυζαντινή και τη δυτική αρχιτεκτονική παράδοση. Πρόσφατες εργασίες στο εσωτερικό αποκάλυψαν τοιχογραφίες βυζαντινής και μεταβυζαντινής εποχής. Στα βυζαντινά χρόνια ανάγεται επίσης ο πρόσφατα αναστηλωμένος ναός της Αγίας Σοφίας, ενώ αξιόλογες τοιχογραφίες του 1347/48 διατηρούνται και στον εντυπωσιακό σπηλαιώδη ναό της Αγίας Μαρίνας εντός του φαραγγιού που σχηματίζεται νοτίως του οικισμού.

​